یکی از دوستان سوال درباره نفقه و مقدار آن و موارد واجب شدن پرداخت نفقه به همسر سوالی پرسید، احساس کردم جواب این سوال می تواند به دوستان هم کمک کند تا مطالبی را درباره این مسئله یاد بگیرند. نفقه در لغت، به معنای هزینه و خرجی است و در اصطلاح، عبارت است از مالی که برای ادامه زندگی، صرف مخارج ضروری همسر و فرزندان، خویشاوندان و مانند آنها می‏ شود؛ اعم از خوراک، پوشاک، مسکن و غیره.
نفقه، چیزی است که زن به طور متعارف برای گذران زندگی خود به آن نیاز دارد. بر این پایه، اموری که شامل نفقه واجب می ‏شود و شوهر از نظر شرعی مکلف است برای همسرش فراهم کند، عبارتند از خوراک؛ پوشاک؛ مسکن؛ اثاث خانه؛ خدمتکار در صورتی که به داشتن آن عادت داشته باشد و دیگر امور ضروری و لازم از قبیل تهیه وسایل سرما و گرما، داروهایی که به طور متعارف کمتر کسی در طول ماه و سال از آنها بی‏ نیاز باشد و مانند آن.
تأمین دیگر نیازهای زن، غیر از آنچه ذکر شد، مانند دادن پول برای خرید کتاب، انفاق به فقیران و هدیه دادن، بر شوهر واجب نیست.[۱] در قرآن هم آیاتی وجود دارد که اشاره به این حق خانمها دارد که به یک نمونه از آن اشاره می کنم. وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلَادَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ لِمَنْ أَرَادَ أَن یُتِمَّ الرَّضَاعَهَ وَعَلَی الْمَوْلُودِ لَهُ رِزْقُهُنَّ وَکِسْوَتُهُنَّ بِالْمَعْرُوفِ… [۲]مادران، فرزندان خود را دو سال تمام شیر می‏ دهند. (این) برای کسی است که بخواهد دوران شیرخوارگی را تکمیل کند و برای آن کس که فرزند برای او متولد شده (پدر)، لازم است خوراک و پوشاک مادر را به طور شایسته (در مدت شیر دادن) بپردازد (حتی اگر طلاق گرفته باشد). در روایات ما هم مواردی فراوان در مورد وجوب نفقه زن وارد شده است. حریز می‏ گوید به امام صادق (علیه السلام) عرض کردم آن که نفقه ‏اش بر من لازم است و (در صورت نپرداختن) بر آن مجبور می‏ شوم، کیست؟ آن حضرت فرمود: «الْوالِدانِ وَ الْوَلَدُ وَ الزَّوْجَهُ [۳]؛ پدر و مادر، فرزند و همسر».
شرایط وجوب نفقه

۱. دائمی بودن همسر: نفقه زوجه دائمی بر شوهر واجب است [۴]و در استحقاق زن برای دریافت نفقه، فقر و نیاز او شرط نیست. از این رو، زن بر شوهرش حق نفقه دارد؛ اگر چه از بی نیازترین و داراترین مردم باشد. [۵]در ازدواج موقت، زن نفقه ندارد؛ [۶]مگر اینکه دادن نفقه، شرط شده یا عقد مبنی بر آن جاری شده باشد. [۷] ۲. اطاعت از شوهر: نفقه همسر دائمی وقتی بر شوهر واجب می‏ شود که زن -در اموری که فرمانبری‏‌اش واجب است- از شوهرش اطاعت کند. بر این پایه، زن ناشزه، نفقه ندارد. [۸] ۳. عدم ارتداد: بر پایه این شرط، اگر زن مرتد شود و از اسلام برگردد، استحقاق نفقه ندارد؛ مگر اینکه در ایام عدّه دوباره به اسلام برگردد که در این صورت استحقاق نفقه نیز برمی‏ گردد. [۹] توضیح این نکته لازم است که پس از ارتداد زن و پایان مدّت عدّه، پیمان زناشویی او باطل می‏ شود. [۱۰]اگر زن در مدّت عدّه، از ارتداد برگردد، پیمان زناشویی او باطل نمی‏ شود. [۱۱] ۴. قابلیت کامجویی: شرط دیگر وجوب نفقه آن است که برای زن و شوهر، امکان استمتاع و التذاذ جنسی از یکدیگر وجود داشته باشد؛ ولی اگر زوج و زوجه به حدّی خردسال باشند که این امکان وجود نداشته باشد، ظاهراً نفقه واجب نمی‏ شود. [۱۲] در اینجا باید به بیان موراد اطاعت زن از شوهرش بپردازم تا محدوده اطاعت زن از همسرش مشخص شود که مبادا گرفتار افراط ها و تفریط ها شویم. موارد اطاعت زن از شوهرش:
۱. تمکین؛
۲. برطرف کردن چیزهای تنفرآوری که با استمتاع و التذاذ ضدّیت دارند؛
۳. خارج نشدن از منزل شوهر، بدون اجازه او؛
۴. نظافت و آرایش، در صورتی که شوهر بخواهد؛
۵. مواردی دیگر از این قبیل؛ [۱۳] مانند سکونت در منزل.
اگر شوهر برای همسرش منزل مسکونی موافق شأن او تهیه کرده باشد، بر زن لازم است در آنجا سکونت کند و در صورت تخلّف، ناشزه محسوب می‏ شود؛ مگر اینکه انتخاب محل سکونت برای زن در ضمن عقد شرط شده باشد [۱۴]یا ماندن در آنجا برای زن «حرجی» یا «ضرری» باشد و شوهر نتواند این حرج و ضرر را با تهیه وسایل رفاهی از او برطرف کند. [۱۵]بنابراین، اگر زن در یکی از موارد یاد شده از فرمان شوهرش سرپیچی کند، ناشزه شمرده می‏ شود و استحقاق نفقه نخواهد داشت؛ [۱۶] البته نشوز زن باید با دلیل شرعی اثبات شود و تا اثبات نشده نمی‏ توان او را از نفقه محروم کرد. [۱۷]در غیر موارد یاد شده، بر زن واجب نیست از شوهرش اطاعت کند؛ مثلًا اگر شوهرش او را به انجام کارهای خانه یا کارهای شخصی خود فرمان دهد، اطاعت از او بر زن واجب نیست و در صورت سرپیچی، ناشزه شمرده نمی ‏شود. [۱۸] بعد از روشن شدن معنی و مفهوم نفقه و بیان موارد وجوب آن، باید به موارد نفقه در پرداخت آن به زن را بیان کنیم.
۱. غذا: غذا اساسی‏ ترین بخش نفقه را تشکیل می ‏دهد که برای ادامه حیات هر فرد ضرورت دارد. معیار در غذا، مقداری است که برای سیر کردن او کافی باشد و در کیفیت و جنس باید به عرف مراجعه کرد. از این رو، آنچه که برای امثال او متعارف است و با مزاج او سازگاری دارد و آنچه که به آن عادت کرده، به گونه‏ ای که به ترک آن ضرر می‏ بیند باید برایش تهیه شود.
۲. لباس: در مقدار و جنس لباس، باید عادت امثال او و شهری که در آن ساکن است و همچنین به فصلهایی از سال که به لباس نیاز پیدا می‏ کند، ملاک قرار گیرد؛ چون در کمیت، کیفیت و جنس لباس نسبت به این مسائل اختلافی فاحش پیدا می‏ شود. اگر زن اهل تجمل و زیباپوشی است و به لباسهای زینتی و تجملی نیاز دارد واجب است که علاوه بر دیگر لباسها، به حسب حال امثال او، برایش تهیه شود.
۳. مسکن: حق مسکن از مهم‏ترین ارکان نفقه است و مرد وظیفه دارد به عنوان سرپرست خانواده برای همسر خود منزلی مناسب و در شأن او برگزیند و آرامش خاطر او را فراهم سازد.
بنابراین، زن حق دارد در خانه‏‌ای که متناسب و معمول امثال اوست سکونت داده شود؛ حتی می ‏تواند از شوهرش خانه‏ای مستقل بخواهد که متعلق به خودش شود و یا برایش اجاره کند.
۴. لوازم خانه: لوازم منزل از مهم‏ترین ضروریات زندگی است که کمیت و کیفیت به عرف و عادت موکول می ‏شود. بر این پایه، مجموعه وسایلی که برای تأمین حداقل نیازهای معیشتی زن ضرورت دارد باید برایش تهیه شود.
۵. خدمتکار: اگر زن، از خانواده‏‌های اشراف -که دارای خدمتکار و کلفت هستند- باشد، مرد باید برایش خدمتکار بگیرد؛ گرچه به بیش از یک نفر نیاز داشته باشد.
۶. هزینه‏ های درمانی و بهداشتی: هزینه داروهایی که زن به طور متعارف به آن نیاز دارد و هزینه نظافت و بهداشت فردی او بر عهده شوهر است. [۱۹] ۷. هزینه سفر: مخارج سفر زن اگر بیشتر از مخارج وطن باشد با شوهر نیست، ولی اگر شوهر مایل باشد که زن را سفر ببرد باید خرج سفر او را بدهد. [۲۰]

احکام نفقه از نظر مراجع در قالب چند سوال:

حضرت آیت الله خامنه ای
س: کلیه مخارج زندگى را در حد توان براى خانواده تهیه مى‌کنم اما بعضاً همسرم تقاضاى پول نقد بصورت ماهیانه مى‌کند و آن را نفقه مى‌داند. آیا این ادعا مورد قبول است؟ آیا هزینه دانشگاه آزاد ایشان که خارج از حد توان است جزء نفقه محسوب مى‌گردد؟
ج: زوجه از باب نفقه بیش از مسکن و لباس و غذاى متعارف و متناسب با شأن خودش و هزینه درمان‌هاى متعارف، حق مطالبه چیزى از شوهر ندارد.
س: شوهرم نفقه‌اى را که به من مى‌دهد کم است لذا من گاهى بدون اطلاع او از جیبش پول بر مى‌دارم و آن را خرج نفقه واجب منزل مى‌کنم، آیا این کار جایز است؟
ج: نفقه واجبه زن گرچه برعهده شوهر است، ولى زن مجاز نیست بدون اجازه از جیب او پول بردارد.
س: آیا دنبال کار و کسب درآمد رفتن واجب است؟
ج: براى تحصیل نفقه خود و عیال واجب‌ النفقه در صورت امکان در صورتى که کار مطابق آبروى او موجود باشد، واجب است کار کند. [۲۱]

حضرت آیت الله سیستانی
س: مقصود از هزینه و نفقه ای که هر شوهر برای همسرش باید بپردازد چیست؟ آیا آن، باید با وضع اجتماعی شوهر متناسب باشد؟ و یا با موقعیت خانوداگی همسر مطابق باشد؟ و یا، نه آن است و نه این؟
ج: ملاک، شئون زن است به نسبت موقعیت شوهر.
س: در صورت جواز عدم تمکین زوجه آیا در غیر تمکین حق دارد از شوهر اطاعت نکند و هر جا خواست برود و درخواست نفقه کند؟
ج: نفقه را می تواند مطالبه کند ولی از منزل نباید بدون اجازه او خارج شود و کارهای دیگر به اجازه شوهر منوط نیست.
س: در صورتیکه زن درآمد مکفی داشته باشد ، آیا شوهر می تواند از پرداختن نفقه به همسر خود امتناع ورزد؟
ج: خیر.
س: آیا هزینه درمان و هزینه دارو و بیمارستان جزء نفقه زن محسوب می شود یا خیر؟
ج: هزینه های متعارف دکتر و دارو و درمان جزء نفقه واجب است که شوهر باید بپردازد.
س: می خواستم در مورد حدود و وظائف شوهر در مورد نفقه زن و مراقبت از او سوالی داشته باشم؟
ج: بر شوهر واجب است نفقه زن را از خوراک و پوشاک ومَسکن ودارو وسایر لوازم زندگی متعارف به نحوی که مناسب شأن اجتماعی او به اعتبار همسرش بپردازد نه به اعتبار پدرش.[۲۲]

حضرت آیت الله مکارم شیرازی

الف) آیا زوجه بدون رضایت زوج حقّ خروج از منزل را دارد؟
ب) در صورت ترک منزل با وجود عدم رضایت زوج و تقاضای مکرر بازگشت و عدم تمکین مشارالیها، آیا شرایط ناشزه بر روی محقّق می گردد؟
ج) در شرایط فوق، آیا زوجه استحقاق دریافت نفقه را دارد؟
الف) بنابر احتیاط واجب باید اجازه بگیرد مگر برای کارهای واجب شرعی یا ضروری زندگی.
ب) چنین زنی ناشزه است.
ج) قدر مسلّم از نشوز و عدم تمکین که موجب سلب حقّ نفقه می شود عدم تمکین در برابر تمتّعات جنسی است؛ بنابراین نفقه در فرض بالا یعنی خروج از منزل، ساقط نمی شود (بنابر احتیاط واجب).[۲۳]

—————————————–

پی نوشت:

[۱] ویکی فقه

[۲] بقره/۲، آیه ۲۳۳.

[۳] عن حریز، عن أبی عبد الله علیه السلام قال: قلت: من الذی أجبر علیه و تلزمنی نفقته؟قال: الوالدان، والولد، والزوجه، الخصال، شیخ صدوق، ج۱، ص۲۴۸.

[۴] تحریر الوسیله ج۲، ص۳۱۳.

[۵] تحریر الوسیله ج۲، ص۳۱۹.

[۶] تحریر الوسیله ج۲، ص۳۱۳.

[۷] قانون مدنی، ماده۱۱۱۳.

[۸] تحریر الوسیله ج۲، ص۳۱۳.

[۹] تحریر الوسیله ج۲،‌ص۳۱۴.

[۱۰] تحریر الوسیله ج۲، ص۲۵۶.

[۱۱] تحریر الوسیله ج۲، ص۲۸۰.

[۱۲] تحریر الوسیله ج۲، ص۳۱۴.

[۱۳] تحریر الوسیله ج۲، ص۲۷۲.

[۱۴] استفتاءات ج۳، ص۲۰۵.

[۱۵] استفتاءات ج۳، ص۲۰۴.

[۱۶] استفتاءات ج۳، ص۲۰۰.

[۱۷] استفتاءات ج۳، ص۱۹۹.

[۱۸] تحریر الوسیله ج۲، ص۳۰۵.

[۱۹] تحریر الوسیله ج۲، ص۲۸۱-۲۸۳.

[۲۰] توضیح المسائل ج۱، ص۳۳۵.

[۲۱] برگرفته از سایت مقام معظم رهبری

[۲۲] برگرفته از سایت آیت الله سیستانی

[۲۳] برگرفته از سایت آیت الله مکارم شیرازی

منبع: رهروان ولایت